Пишува м-р Слободан ТОМИЌ
Самитот на Европската унија (ЕУ) и земјите од Западен Балкан ќе се одржи на 6 декември 2022 година во Тирана и е дел од стратешката соработка на ЕУ со Западен Балкан. Тоа е воедно и првиот самит по руската инвазија на Украина, по што на 6 октомври 2022 година во Прага се одржа првиот неформален самит на ЕУ-27 и состанок во рамките на европската политичка заедница, кој ги собира сите земји на европскиот континент кои споделуваат заеднички демократски вредности. На овој самит присуствуваа 44 европски шефови на држави, без Русија и Белорусија.
Во регионот на Западен Балкан има над 30 активни иницијативи во кои учествуваат земјите од регионот. Стратешка определба на сите земји е членството во ЕУ и НАТО, при што Србија инсистира на воена неутралност. Водечките регионални иницијативи се Берлинскиот процес и Отворен Балкан.
Западен Балкан помеѓу Берлинскиот процес и Отворениот Балкан
Во Европа, важноста на мирот, кој долго време беше во сенка и се зема здраво за готово, повторно е во фокусот. Руската агресија врз Украина се третира како прва европска војна по Втората светска војна, бидејќи војните во Западен Балкан се сметаат за локални војни. Европската политичка заедница е токму обид да се зачува мирот во Европа и да се обединат лидерите на земјите кои споделуваат исти демократски вредности. Според сите сметки, таков собир немаше да биде успешен и масовен, да не беше руската инвазија на Украина.
Истовремено, регионот на Западен Балкан се соочува со последиците од руската инвазија на Украина. Вистинската борба и украинскиот отпор во Киев и другите места во Украина е во исто време борба за мир и стабилност на Западен Балкан, бидејќи постоеја оперативни планови дека ако Русија успее во својата агресија и ја освои Украина, регионот на Западен Балкан би се дестабилизирал.
Пресвртот во Западен Балкан се случи во 2014 година, кога две европски земји, Германија и Велика Британија, покренаа заедничка иницијатива која го менува пристапот кон развојот на интегративниот процес. Врз основа на британско-германската иницијатива, Реформската агенда за Босна и Херцеговина беше усвоена во 2015 година.
Политичките реформи како што е спроведувањето на пресудата на Европскиот суд за човекови права во случајот Сејдиќ-Финци и други пресуди се одложени за некое идно време и се уште не се спроведени. Оваа иницијатива овозможи Договорот за асоцијација и стабилизација (ДСА) меѓу Босна и Херцеговина и ЕУ да стапи во сила.
Берлинскиот процес е иницијатива што беше создадена во 2014 година на врвот на евроскептицизмот во ЕУ поврзан со идното проширување на ЕУ. Целта е да се ревитализираат мултилатералните врски меѓу земјите од Западен Балкан и ЕУ, да се подобри регионалната соработка на земјите од Западен Балкан на полето на инфраструктурниот и економскиот развој.
Лидерите на шесте земји од Западен Балкан на почетокот на ноември годинава на самитот во рамките на Берлинскиот процес потпишаа договори за меѓусебно признавање на лични карти, универзитетски дипломи и професионални квалификации меѓу овие земји. Така, ќе се укине визниот режим меѓу Косово и Босна и Херцеговина, што претставува голем напредок во регионалните односи. Доколку се ратификуваат трите договори, тоа ќе биде доказ дека берлинскиот процес доби нов замав.
Отворен Балкан е автохтона регионална иницијатива, која беше создадена под оригиналното име „мини Шенген“ на средбата на претседателот на Србија Александар Вучиќ, премиерите на Албанија и Македонија, Еди Рама и Зоран Заев, во октомври 2019 година во Нови Сад. Покрај горенаведените земји основачи, Босна и Херцеговина и Црна Гора се појавуваат како гости на одредени самити, но се уште не станале полноправни членки, а Вашингтонскиот договор меѓу Србија и Косово во септември 2020 година предвидува приклучување на Косово кон иницијативата, но тоа сè уште не е се случи. САД силно ја поддржуваат иницијативата „Отворен Балкан“.
„Отворен Балкан“ не е алтернатива за членството во ЕУ, туку забрзан пат за земјите да ја обноват довербата што е можно побрзо и да се подготват за членство и да ги искористат неискористените меѓусебни можности за синергија и соработка. Економијата на обем е важен момент за регионалната соработка. „Отворен Балкан“ станува ембрион на нови економски кластери, кои ќе се формираат во регионот и ќе претставуваат конкурентна предност на државите и регионот. Неопходно е да се запре штетната и запаллива политичка реторика и да се обезбеди соодветна конфронтација со неодамнешното трагично минато на регионот. Земјите од Западен Балкан мора да воспостават посилна политичка, економска, научна, културна, спортска и каква било друга форма на соработка и заеднички да дејствуваат кон ЕУ како група на држави со јасно дефинирани цели, барања и интереси. За „Отворениот Балкан“ меѓународните потерници и тајните списоци за осомничени воени злосторници не се прифатливи, туку на криминалците треба да им се суди на местото каде што е извршено злосторството и со договор на државите, што е поефикасно и поцелисходно во конкретниот случај.
Аналитичарите сметаат дека Берлинскиот процес и Отворениот Балкан не се неспоиви иницијативи, бидејќи и двете се насочени кон членство во ЕУ. Берлинскиот процес е првенствено во функција на остварување на германските интереси во регионот, додека Отворениот Балкан е оригинална идеја на лидерите од регионот, кои самите мора да ја вратат нарушената доверба, да најдат форми на идна соработка и да ги искористат ресурсите достапни за нив првенствено водени од сопствените интереси.
Нормализација на односите меѓу Србија и Косово – императив за зачувување на мирот
Актуелните настани на северот на Косово потсетуваат на настаните од деведесеттите години на минатиот век. Ситуацијата е потешка отколку во последните 10 години и тоа никому не му користи. Српскиот претседател Александар Вучиќ и косовскиот премиер Албин Курти со помош на официјален Брисел не постигнаа договор за надминување на актуелната ситуација. Затоа Стејт департментот ги повика сите страни да работат на праведен компромис и да направат отстапки за да не се загрози деценискиот тешко стекнат мир во и онака кревкиот регион. Стејт департментот се придружува на повикот на ЕУ за Косово веднаш да ги прекине сите планирани мерки кои би ги зголемиле тензиите, вклучително и наметнување казни за возила. Претседателот на Србија, Вучиќ, бил подготвен за компромисни решенија и во разговорот со косовските Срби побарал од нив да се обидат да го зачуваат мирот, да направат се’ што е во нивна моќ да не бидат страната која ќе биде обвинета со нивното однесување и нивниот став. Императив е да се зачува мирот. Високиот претставник за надворешна и безбедносна политика на ЕУ, Жозеп Борел изјави дека не е постигнат договор меѓу Белград и Приштина за регистарските таблички и рече дека европските преговарачи им дале предлог на Вучиќ и Курти, со што можело да се избегне ризичната ситуација на северот на Косово и Вучиќ прифати, но Курти не. Американскиот амбасадор во Србија, Кристофер Хил изјави дека српскиот претседател Александар Вучиќ имал „конструктивен ангажман“ во обидот да се најде решение за проблемот со регистарските таблички на Косово.
Во извештаите на институциите на ЕУ беше истакнато дека Србија е моторот на нормализацијата на Западен Балкан, како и моторот на европската интеграција на земјите од Западен Балкан. Процесот на приближување на Србија кон членство во ЕУ е особено засилен во последните неколку години. Факт е дека ЕУ го забавува отворањето на нови преговарачки поглавја (кластери) за Србија, што ги доведува во прашање намерите и плановите на ЕУ во однос на проширувањето. Разговорите во Брисел покажаа дека Србија не е ретрограден фактор, туку регионална локомотива за европска интеграција на сите шест земји од Западен Балкан и епицентар на настаните во регионот.
Србија има најсилна и најразвиена кадровска и логистичка инфраструктура со која може да одговори на предизвиците и потребите на преговарачкиот процес за релативно краток временски период и да го оправда атрибутот да биде мотор на европската интеграција на Западен Балкан.
Во исто време, потпишувањето на сеопфатен правно-обврзувачки договор за нормализација на односите меѓу Србија и Косово всушност треба да значи договор за членство на Србија и Косово во ЕУ.
Тоа е вистинскиот начин за нормализирање на односите. Информации за постоењето на т.н француско-германски предлог, кој треба да го отвори патот за нормализација на односите меѓу Косово и Србија, кој се заснова на договорот меѓу двете Германии од 1972 година и треба сериозно да се разгледа и модифицира во сегашните околности.
Клучот е дали ЕУ и НАТО ја сакаат Србија во сојуз со Русија и Кина, кои ја вклучуваат Србија во нивните геополитички, воени и економски интереси надвор од ЕУ и НАТО, или дали ЕУ сака да и’ помогне на Србија да стане полноправна членка на ЕУ. Во овој случај изборот е ЕУ, која треба да и’ помогне на Србија и да престане со постојаното условување на таа балканска земја.
Со многу свои потези ЕУ ги охрабри и зајакна антиевропските сили во Србија и играше во рацете на ривалите на ЕУ, оваа практика треба да се прекине во корист на проевропските сили.
Кандидатски статус за Босна и Херцеговина
Во неодамнешниот извештај за Босна и Херцеговина, Европската комисија оцени и препорача Советот на ЕУ да и’ додели на Босна и Херцеговина кандидатски статус за членство во ЕУ на самитот во декември.
Ако ЕУ и додели кандидатски статус на Босна и Херцеговина, таа ќе продолжи да заостанува во процесот на европска интеграција во однос на другите земји од Западен Балкан: Србија, Црна Гора, Македонија и Албанија.
Охрабрувачки се зборовите на новоизбраниот член на Претседателството на Босна и Херцеговина, Денис Беќировиќ, кој на неодамнешната инаугурација рече: „Мојата визија за БиХ е европска БиХ и градењето заеднички идентитет. Да ја зајакнеме безбедноста на БиХ, бидејќи од искуство знаеме дека мирот и економскиот развој бараат од сите нас, конфликтот не’ бара сите нас. Политичарите во БиХ не смеат да бидат себични и да работат за своја корист. Работиме за интерес на обесправените луѓе. Не смееме да сееме омраза поради популарноста… Да ја зајакнеме соработката со пријателските земји и исто така регионалната соработка со соседите е важна за мирот, стабилноста, отворањето на трговските односи, културната соработка“.
Од историско значење за стабилноста и мирот на Западен Балкан, но и во Европа поради украинската криза, е да и’ се даде кандидатски статус на Босна и Херцеговина, бидејќи на последниот самит на ЕУ тој статус им беше доделен на Украина и на Молдавија од истите причини.
Решението – наскоро членство во ЕУ на сите земји од Западен Балкан
Сè додека ЕУ го има нестабилниот и немирен регион на Западен Балкан во своето соседство, нема да може да се справи и да одговори на клучните прашања и предизвици, како и стратешки да се позиционира во меѓународните односи на долг рок и да одговори на предизвиците на регионалната глобализација.
Членките на ЕУ мора да покажат визија кога станува збор за процесот на проширување, бидејќи без проширувањето во минатото, ЕУ никогаш немаше да се развие во таква респектабилна регионална интеграција. Со оглед на тоа што ЕУ има 27 членки, секогаш постои можност за различни состојби и блокади, кои земјите членки треба да ги избегнуваат, односно да најдат институционално решение за ова прашање. Ова е особено важно во услови кога Русија, Кина, Турција и други земји се обидуваат да извршат силно влијание на Балканот. Неодлучноста на ЕУ може да има стратешки последици на Западен Балкан, односно има реални закани дека одредени земји може да ја променат геополитичката ориентација поради неизвесноста на процесот на проширување на ЕУ и притисоците на домашната јавност. Потребно е да се прекине дијалогот меѓу официјален Белград и Приштина со потпишување на сеопфатен правно обврзувачки договор за нормализација на односите, додека земјите од регионот интензивно работат на регионалната соработка што е започната, особено на иницијативата „Отворен Балкан“.
Поединечни земји-членки на ЕУ нема да можат целосно да ги исполнат условите за членство, кои ги бараат земјите од Западен Балкан, додека ЕУ поставува нови услови или критериуми за членство. Во блиското минато, Бугарија и Романија беа примени во членство, како и Хрватска, на која се гледаше со презир при нивното пристапување во ЕУ.
За непринципиелноста на ЕУ говори и фактот што во 2004 година дури 9,5 земји беа примени во полноправно членство, бидејќи само половина Кипар беше примен. Француската провинција Корзика и италијанската провинција Сицилија често се наведуваат како примери каде регулативите на ЕУ не функционираат ни приближно како што бараат стандардите, регулативите и директивите на ЕУ. Секако, 18 милиони жители на Западен Балкан нема и не можат да ја загрозат интеграцијата на 450 милиони жители. Треба да се прецизира дали и кога ќе се случи проширувањето, бидејќи проширувањето на ЕУ не може да се одложува на неодредено време. Неизвесноста на процесот на проширување на ЕУ оди во прилог на оној дел од јавноста на Западен Балкан, кој се противи на членството на нивните земји во ЕУ и е во корист на ривалите и непријателите на ЕУ, а регионалната соработка е начин за забрзано членство во ЕУ.
